ކުރީޒަމާނުގައި ދިވެހިރާއްޖޭގެ ވެރިރަށް މާލޭގައި ވަރަށް ގިނަ އަދަދެއްގެ ބަބުރުން ދިރިއުޅުނެވެ. އެއީ ރާއްޖޭގެ އެކި ރަސްރަސްކަލުން އެފްރިކާގެ އިރުމަތީ ބިތުގެ އައްސޭރިން ގެނެސްގެން ދިވެހީން އާއްމުގޮތެއްގައި ނުކުރާޒާތުގެ ބޮޑެތި ބުރަ މަސައްކަތް ކުރުވުމަށް ގެންގުޅުނު އަޅުންނެވެ. ބައެއް މީހުން ތިބެނީ ފަހުން މިނިވަންވެފައެވެ. އަނެއްބަޔަކު ކޮންމެވެސް ދިވެހި ސާހިބެއްގެ ބެލުމުގެ ދަށުގައި އަޅުންގެ ގޮތުގައެވެ. މުސްކުޅިބަންޑާރައިންގެ ދައުރުގައި މިހުރިހާ އަޅުންތައް މާލެއިން ބޭރުކޮށްލެއްވީ ކަމަށް ބުނެވެއެވެ. އެގޮތަށް ބޭރުކޮށްލެވުނު ވަރަށް ގިނަ ބަބުރުން ފޮނުވައިލެވުނު އެއްރަށަކީ އަރިއަތޮޅު ފެރިދޫކަމަށް ވެސް ބުނެވެއެވެ.

މާލޭގައި މިދެންނެވި ކަހަލަ ބަބުރުން އުޅުނު ދުވަސްވަރު ސިޔާސީ ކަންކަމުގައި ބަސްބުނެ ސިޔާސީވެގެން އުޅުމަކީވެސް އާއްމުކަމެކެވެ. އައްޑުއަތޮޅުން މޫސާބަދުރުއްދީނޭ ކިޔުނު ދަންނަބޭކަލަކު ގެންނަވައި އޭނާއަށް ފަޑިޔާރުކަން ދެއްވައިގެން މުސްކުޅިބަންޑާރައިން އުޅުއްވި ދުވަސްވަރު ދާންމަތީބަބުރޭ ކިޔުނު މީހަކު ވަރަށް މަޝްހޫރު ވާހަކައެއް ވެސް ބުނެފައިއޮވެއެވެ. އޭނާ ބުނިކަމަށްވެއެވެ. ފަޑިޔާރު ތަކުރުފާނު ދެނެލައްވަނީ ދީނެވެ. ދުނިޔެ ދެނެއެއްނުލައްވައެވެ. އެހެންވީމާ އަހަރެމެން ކަހަލަ އާދައިގެ މީހުން ވެސް މިޖެހެނީ ބަރާބަރަށް ނަމާދުކޮށް މާލޫދުކިޔަވައި ސަލަވާތްފާތިހާވެސް ކިޔަވައިއުޅޭށެވެ. މިއީ އިހު މިކަން އޮތްގޮތެއް ނޫނެވެ. ކޮންމެވެސް އެއްބަޔަކު ކުރީމާ ނިމުނީއެވެ. އެންމެންކުރާން ޖެހޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެކަމަކު މިތަކުރުފާނު މިކަން ބަދަލުކުރައްވައިފިއެވެ.

މުއީނުއްދީނު ބަންޑާރައިން އަވަހާރަވުމުން މީލާދީން 1835 ގައި އެބަންޑާރައިންގެ ދަރިކަލުން މުހައްމަދު އިމާދުއްދީން ހަތަރުވަނަ ރަސްކަމަށް އިސްވެވަޑައިގެންފިއެވެ. މުސްކުޅި ބަންޑާރައިންނަކީ މިއީއެވެ. އައު ރަދުންގެ ރަސްކަން ހަމަފެށުމާއެކު މާވަރުގަދަ އަލިކަންގަދަ ދުންތެރިއެއް އުދަރެހުން ފާޅުވެއްޖެއެވެ. އެޒަމާނުގައި ދުންތެރިއެއް ފެނުމަކީ އާދައިގެ ކަމެއް ނޫނެވެ. އެއީ މުސީބާތާއި ހަލާކާއި ގުޅިފައިވާ ސުންޕާ އެއްޗެއްކަމަށް ގިނަބަޔަކު ގަބޫލުކުރެއެވެ. ޚާއްޞަކޮށް މާލޭގައި އުޅުނު ބަބުރުންގެ ތެރޭގައި ޚުރާފާތުގެ ކަންކަން ގަބޫލުކޮށް އެއަށް ތަބާވުން ބޮޑެވެ. މި ދުންތަރިއެއް ފެނުނު ދުވަސްވަރަކީ އަތިރީގޭ އާއިލާއާއި ކަކާގޭ އާއިލާގެ މެދުގައި ސިޔާސީ ވާދަވެރިކަމާއި ކޯޅުންތައް ވެސް ހިލިގަތް ދުވަސްވަރެވެ.

އެފަހަރު ފެނުނު ދުންތަރިޔަކީ ހޭލީސްކޮމެޓޭ ކިޔުނު ދުންތަރިއެވެ. މިއީ ކޮންމެ 75 އަހަރަކުން އެއްފަހަރު އިރަވީ ނިޒާމުގެ ތެރެއަށް ވަދެގެން ބުރުހަމަކުރާ ދުންތަރިއެކެވެ. ދުނިޔޭގައި ތިބޭ ބަޔަކަށް ހުރަހަކާނުލައި ވަރަށް ސާފުކޮށް ރީތިކޮށް ފެންނަ ދުންތަރިއެކެވެ. މި ދުންތަރި ފާޅުވީމާ މާލޭގައި ތިބި ބަބުރުންތައް ބިރުން އެވެރީންގެ ސަރުދާރުގެ ގެޔަށް އެއްވެ ދެންހަދާންވީ ގޮތަކާމެދު މަޝްވަރާއަށް އެދިއްޖެއެވެ. ސަރުދާރުގެ ނަމަކީ ސަންގޯރުބޭއެވެ. މިއީ ފޮތްތަކަށް ވެސް އަހުލުވެރިވެގެންހުރި ހިސާބަކަށް ކަންކަން މޭރުންވާ މީހެކެވެ.

މީނާގެ މަޝްވަރާއަށް އެދުނީމާ ބުންޏެވެ. އަވަހަށް ކާލިމަތީފޮތް ގެންނާށެވެ. ދެން އެފޮތް ގެނައީމާ ބޮޑުއަށިމަތީގައި ދެފައިވަށްކޮށްގެން އިނދެ ހުޅުވައި ބަލައި ނިތްކުރިން ދާ ވެސް ފޮހެލައިފައި ބުނިކަމަށްވެއެވެ. ވަރަށް ސަކަރާތެވެ. މަލާއިކަތުން ދުންބުރުވަނީއެވެ. އެހެން އެވަނީ ރައްޔިތުންނާމެދު ވެރީން ނުރުއްސެވީމައެވެ. އަހަރެމެންނަށް އުޅެވޭގޮތުން ވެރިން ނުރުއްސަވަނީއެވެ. އަހަރެމެން ކަކާގެއަށް ގޮސްގޮސްފައި އެގޭ ބޭފުޅުން ވިދާޅުވާހައިކަމެއް ކުރާތީ އަތިރީގޭ ދޮންއަހުމަދުދީދީ ނުރުއްސަވައެވެ. އެކަމުގެ ނަތީޖާއަކީ ދުންތަރިއެވެ. އެހެންވީމާ އަވަހަށް އިޞްލާޙުވާންވީއެވެ. ދޮންއަހުމަދުދީދީއަށް އިޚުލާސްތެރިވާންވީއެވެ. ދެން މިމަގުން ބަބުރުންގެ ސިޔާސީ އިޚުލާސްތެރިކަން ކަކާގެއިން އަތިރީގެޔަށް ބަދަލުކޮށް ކިޔަމަންތެރިކަން ފާޅުކުރާންފެށިތާ ދެތިން ދުވަހަކުން ދުންތެރި ވެސް ގެއްލިއްޖެއެވެ. ބިރުވެރިކަން ވެސް އޮބި އާދައިގެ ހާލަތު އެނބުރިއަތުވެއްޖެއެވެ. ސަންގޯރުބޭގެ މޮޅުކަމާއި ހިކުމަތްތެރިކަމުގެ ވާހަކަ ވެސް މާލޭގައި މަޝްހޫރުވެގެން ހިނގައްޖެއެވެ.

އެއީ މީގެ 186 އަހަރު ކުރިއެވެ. ދުންތަރިއެއް ސައިންސެއް އެހެން އެއްޗެއް މީހުން ނުދަންނަ ދުވަސްވަރެވެ. ސަންގޯރުބޭމެން ކަހަލަ މީހުން ބޭނުންވީމާ ކޮންމެވެސް ހުއްޖަތެއް ދައްކައިފައި މީސްތަކުންގެ ވިސްނުމާއި ފިކުރާއި ކުޅެލެވޭ ދުވަސްވަރެވެ. މިޒަމާނުގައި އެޒާތުގެ ވިސްނުމަށް ފުރުސަތު ލިބޭވަރަށްވުރެ މީސްތަކުންގެ ހޭލުންތެރިކަމާއި ތޫނުފިލިކަން ބޮޑެވެ. އެކަމަކު ފެންނާންހުރި ހަގީގަތަކީ މިޒަމާނުގައި ވެސް ސަންގޯރުބޭގެ ދައުރު އަދާކުރަން ބޭނުންވާ މީހުން އެބަތިބިކަމެވެ. ހާލަތާއި ވަގުތުގެ ފައިދާ ނަގައިގެން ވަކި ކަހަލަ ފިކުރުތައް މީސްތަކުންގެ މެދުގައި އަށަގެންނެވުމަށް ގަދައަޅާ މީހުން އެބަތިބިކަމެވެ.

މިރާއްޖެއަށް މިވަގުތު ކުރިމަތިވެފައިވާ އެންމެބޮޑު ގިލަންވެރިކަމަކީ ކޮވިޑުގެ މުސީބާތެވެ. މިކަމުން އަރައިގަތުމަށް ދިވެހީން ކުރަމުންދާ ގައުމީ މަސައްކަތުގެ ތެރެއިން މިހަފުތާގައި ވެކްސިންޖެހުމުގެ ޕްރޮގްރާމެއް ވަނީ ފަށައިގަނެވިފައެވެ. ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އިބްރާހިމް މުހައްމަދު ޞާލިޙު ވިދާޅުވިއެވެ. މިއީ އުފާވެރިކަމާއި ހަމަޖެހުން އެނބުރި އައުމުގެ ފެށުމެވެ. ގައުމު ހަމަމަގަށް އެޅި ދިރިއުޅުން އަލުން އާރާސްތުވުމުގެ ފެށުމެވެ. ރައްޔިތުން އުފާކުރާށެވެ. ސަރުކާރަށް އިތުބާރު ކުރާށެވެ. މިކުރަމުންދާ މަސައްކަތުގައި އެންމެން ވެސް ބައިވެރިވެ އެއްބާރުލުންދޭށެވެ. ވެކްސިން ޖަހާށެވެ. އަމާންކަމާއި ރައްކާތެރިކަމުގެ މަގަކީ ވެކްސިނުގެ މަގެވެ.

މިއަޑުއަހާން ތިބެފައި ކޮންމެވެސް ބަޔަކު އެބައެއްގެ ސަރުދާރުބޭގެ ދޮށަށް އެއްވެ އަހައިފިއެވެ. ސަރުދާރުބޭވޭ އެއީ ހެޔޮވާހަކައެއްތޯއެވެ. މިއީ ޖަހަންހެޔޮވާ ޒާތުގެ ވެކްސިނެއްތޯއެވެ. އަހަރުމެން ހަދަންވީގޮތަކީ ފަހެ ކޮބައިތޯއެވެ. ދެން މިސަރުދާރުބެއަކު ކާލިމަތިން ފޮތް ގެނެސްގެން ހުޅުވައިބަލައިފައި ބުނިކަމަށްވެއެވެ. އަސްތާ ކަލޭނޭ ތިޔައީ މުޅިންވެސް އޮޅުވާލުމާއި ދޮގުވެރިކަމުގެ ވެކްސިނެކެވެ. ކަލޭމެން ގަޔަށް ތިޔަ އެއްޗެއް ޖަހައިފިއްޔާ މިދުނިޔެއިން އެކަންޏެއް ނޫނެވެ. އަނެއް ދުނިޔެއިންވެސް ކަލޭމެން ގެއްލި ހަލާލުވެދާނެއެވެ. ނަމަނަމަ ކައިރި ނުވައްޗެވެ. ގާނޫނަކުން މަޖުބޫރު ނުކުރަންޏާ ވެކްސިނޭވެސް ނުކިޔައި ދުރުގައި ތިބޭށެވެ. ތިޔަ އެއްޗަކީ އުތުރުކަރައިގެ އެވެނި ބަޔަކު ގައިންތާހިރުނުވެ ނަޖިސްކަންމަތީގައި ތިބެގެން އުފެއްދި ނަޖިހެކެވެ. ވެރީންގެ ގަޔަށް އެޖަހަނީ ތާހިރު މޮޅު ވެކްސިނެކެވެ. ކަލޭމެންގެ ގަޔަށް ޖަހާން އުޅެނީ ނުތާހިރު ނަޖިހެކެވެ.

ސަރުދާރުބޭގެ ބަސް ގަބޫލުކޮށްގެން އެއްބަޔަކު ވެކްސިނަށް ސަލާން ބުނެފައި ގެޔަށްވަދެއްޖެއެވެ. މަޢުލޫމާތާއި ޢިލްމުގެ ޒަމާނަކަށްވިޔަސް މަޢުލޫމާތު ހޯދުމުގެ ވިސްނުމެއް ނެތެވެ. ގަބޫލުކުރާން ބޭނުންވަނީ ސަރުދާރުބޭގެ ބަހެވެ. ސަރުދާރުބޭ އެހެރީ ވެކްސިން ސިޔާސީކުރުމާއި ސަރުކާރަށް އެއްބާރުލުންނުދީ ރައްޔިތުން ވާވެއްދުމުގެ ވިސްނުމުގައެވެ. މީގެ 186 އަހަރު ކުރިން ބަބުރުންގެ ސަރުދާރު ސަންގޯރުބޭ ވެސް ހޭލީސްކޮމެޓް ސިޔާސީކުރި ބީދައިންނެވެ. އެއްވެސް ފަރަގެއް ނެތެވެ. މުސްކުޅިން ބުނެއެވެ. ކިތަންމެ ވަރަކަށް ދޮންކުރިއަސް ދުނބުރިއެއް އަނބަކަށް ނުވާނެއެވެ. މި އުސޫލުން ސަރުދާރުބޭ ވެސް ވާނީ ހަމައޭނާއަށެވެ. ބަލަބަލައިފައި ވިސްނަވިސްނައިފައި އެއްޗެއް ބުންޏަސް ބުނެވޭނީ ދޮގެކެވެ. އުޅެވޭނީ އޮޅުވައިލެވޭތޯއެވެ. ދިމާއަށް ފެންނާން އޮންނަ ހަގީގަތަކާމެދު ވާހަކަދައްކާންޖެހުނު ކަމުގައިވިޔަސްމެއެވެ.