ދިވެހި ތާރީޚަށް ނަޒަރު ހިންގައިލާއިރު ހައްޖުގެ މަތިވެރި އަޅުކަން ފުރިހަމަ ކުރެއްވުމަށް ދިވެހިރާއްޖެއިން ފުރާވަޑައިގެންނެވި ފުރަތަމަ ދިވެއްސެއްގެ ގޮތުގައި ފާހަގަ ކުރެވެނީ ރާއްޖެ އިސްލާމްވީއިރު ރަސްކަމުގައި ހުންނެވި ތީމުގޭ މަހާ ކަލަމިންޖާއެވެ. އިސްލާމްވެވަޑައިގަތުމަށްފަހު އެއީ ސުލްތާން މުހައްމަދު ބިން އަބްދު ﷲ އެވެ. ތުންތުންމަތިން ކިޔެމުން އަންނަ ގޮތުން އަދި ތާރީޚުގައި ލިޔެވިފައި އޮންނަ ގޮތުން މީލާދީން 1165 ވަނަ އަހަރު ހުކުރުދުވަހެއްގައި ހުކުރު ނަމާދަށްފަހު އެރަދުން ހައްޖުގެ އަޅުކަން އަދާކުރެއްވުމަށް ހިޖާޒުކަރަޔަށް ވަޑައިގަތުމަށް މާލޭގެ ބަނަދަރުގައި އޮތް ބޭރުގެ ނަވަކަށް އަރައިވަޑައިގަތީއެވެ. ދެން އެ ނައު ދަތުރުކޮށްފައިގޮސް ލޮލަށް ގެއްލިއްޖެއެވެ. އޭގެފަހުން އެ ރަދުންގެވެސް އަދި ނަވުގެ ޚަބަރެއްވެސް ނުވެއެވެ. އެރަދުންގެ ރަސްކަމުގެ ނިމުން ގުޅިފައިއޮތީ އެ ހައްޖުދަތުރުފުޅާއެވެ.

ސުލްތާން މުހައްމަދު ގިޔާސުއްދީނުގެ ރަސްކަން މީލާދީން 1774 ގައި ނިމި އެރަދުން ޝަހީދުކޮށް ދިޔަމިގިލީ ޚާންދާނުގެ ރަސްކަންވެސް ނިމުމަކަށް އައިސް ހުރަވީ ޚާންދާނުގެ ރަސްކަމުގެ ފެށުން ހައްޖު ދަތުރަކާ ގުޅުވިދާނެއެވެ. އެޒަމާނަކީ ރަސްރަސްކަލުން ފުރަމާނަ ދަތުރުފުޅުތަކުގައި އެކި ގައުމުތަކަށް ވަޑައިގަންނަވާ ޒަމާނެއް ނޫނެވެ. ގައުމުން ބޭރަށް ވަޑައިގަންނަވާ ހަމައެކަނި ކަމަކަށް އޮންނަނީ ހައްޖެވެ. އެހެންވީމާ ރަސްކަލެއްގެ ރަސްކަން ނިންމައިލުމަށް ބަގާވާތެއް ކުރަން ރާވާ މީހުންވެސް އެކަމަށް އިޚުތިޔާރު ކުރަނީ ރަސްގެފާނު ހައްޖަށް ފުރާވަޑައިގަންނަ ދަނޑިވަޅެވެ. މިގޮތުން ގިޔާސުއްދީނު ރަދުން ހައްޖަށް ފުރާވަޑައިގެންނެވީމާ ހުރާގޭ މުހައްމަދު މަނިކުފާނު އިސްކޮށް ހުންނަވައި ބަގާވާތެއް ކުރައްވައި ތަޚުތު މިލްކު ކުރައްވައިފިއެވެ. ގިޔާސުއްދީނު ހައްޖު ދަތުރުފުޅުން އެނބުރި ވަޑައިގެން މާލެއަތޮޅު ގުރައިދޫ ބޭރުގައި ބަނދަރު ކުރެއްވީމާ އެރަދުން މާލެއަށް ބޭލުމުގެ ނަމުގައި ދޯންނަކަށް ލައިގެން ގެންގޮސް ވާދޫކަނޑަށް ފައްތައި ޝަހީދުކޮށްލީއެވެ. މިދެންނެވި ރަދުން ތާރީޚުގައި މަޝްހޫރުވެގެންވަނީ ޝަހީދުކުޅަ ބަންޑާރައިންގެ ނަމުންނެވެ. ހާޖީ ބަންޑާރައިންނޭވެސް ލިޔެވިފައި އޮވެއެވެ. ހުރަވީ ޚާންދާނުގެ ތިންވަނަ ރަސްގެފާނު ސުލްތާން ހަސަން ނޫރައްދީނު އެއްވަނައިގެ ރަސްކަންވެސް މީލާދީން 1799 ވަނަ އަހަރު ނިމުމަކަށް އައީ ހައްޖުދަތުރުފުޅެއްގެ ތެރެއިންނެވެ. މި ރަދުންނަކީ މަޝްހޫރު ދޮންބަންޑާރައިންގެ ދެވަނަ ދަރިކަލުންނެވެ. ނޫރައްދީނު ބަންޑާރައިން ހައްޖުގެ އަޅުކަން ފުރިހަމަކުރެއްވުމަށްފަހު އެނބުރި ވަޑައިގަންނަވަނިކޮށް ކޮންމެވެސް އާލާސްކަންފުޅެއްގައި އަވަހާރަވީއެވެ. އެރަދުން ހިޖާޒުކަރައިގައި ހުންނެވި ހުންނެވުމުގައި މައްކާގެ އިމާމާއި ދެމެދު ކޮންމެވެސް ދެބަސްވެރިވުމެއް ހިނގިކަމަށްވެސް ތާރީޚުގައި ބަޔާންވެގެންވެއެވެ. މި ހާދިސާއަކީ އެރަދުންގެ ގާފިލާގައި ހިމެނުނު ބައެއް މުދާތައް އަމިއްލަ ކުރެއްވުމަށް މައްކާގެ އިމާމު މަސައްކަތް ކުރެއްވުމުން ހިނގައިދިޔަ ދެބަސްވެރިވުމެކޭ ބުނެވެއެވެ.

ވަރަށް ފަހަކާ ހަމަޔަށްވެސް ދިވެހީންގެ ތެރެއިން ހައްޖުގެ މަތިވެރި އަޅުކަން ފުރިހަމަކޮށްފައި ތިބޭ މީހުންގެ ނަމުގެ ކުރިއަށް އަލްހާއްޖު ނުވަތަ ހާޖީ، މިބަސް ގެނެއެވެ. މީގެ މިސާލަކީ ހުވަދުއަތޮޅުގެ ކުރީގެ އަތޮޅުވެރިޔާ ހާޖީ މުހައްމަދު ކަލޭގެފާނާއި އަލްހާއްޖު އަބްދުލްމަޖީދު ރަންނަބަނޑޭރި ކިލެގެފާނެވެ. ހާޖީ އަބްދުއްރަހުމާނާއި ހާޖީ ސައީދެވެ. ހައްޖުގެ އަޅުކަން ފުރިހަމަ ކުރުމަކީ ކުރީޒަމާނުގައި މާގިނަ ބަޔަކަށް ކުރެވޭ ކަމެއް ނޫނެވެ. މާގިނަބަޔަކަށް ކެރިކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ ކަމެއްވެސް ނޫނެވެ. ކެރިކުޅަދާނަކަން ލިބިގެންވާ ދިވެހިން ހައްޖަށް ދިއުމަކީ ވެރިކަމުގެ ފަރާތުން ނުހިފަހައްޓާ ކަމެއްގެ ގޮތުގައި ކަނޑައެޅުނީވެސް ދިވެހިރާއްޖޭގައި 1932 ވަނަ އަހަރު ފާސްކުރެވުނު ފުރަތަމަ ގާނޫނުއަސާސީންނެވެ. އެހާތަނަށް އެކަން އޮތީ ވެރިން ރުއްސަވާ މީހަކަށް އެ ހުއްދަ ލިބިފައި ނުރުއްސަވާ މީހަކަށް ނުލިބޭ ގޮތަކަށެވެ. މިޒަމާނުގައި ދިވެހިރާއްޖެއިން ކޮންމެ އަހަރަކުވެސް ހައްޖަށްދާ މީހުންގެ އަދަދު ހާހުންހާހުން މަތިވެ ގިނަ މީހުންނަކީ ހާޖީންނެވެ. އެނޫން މީހުން މަދެވެ. އެހެންވީމާ 1970 ގެ އަހަރުތަކުން ފެށިގެން ނަމުގެ ކުރިއަށް އަލްހާއްޖު ނުވަތަ ހާޖީ އިތުރުކޮށްގެން ކިޔުމުގެ އާދައައީ އުވެމުން ފަނޑުވަމުންނެވެ. މިހާރު އަމްދުން އެއާދައެއް ނޯވެއެވެ.